Toespraak Burgemeester Jan Pierik
Tijdens Dodenherdenking in de Oude Kerk op 4 mei 2023
Geachte aanwezigen,
Ieder jaar op 4 mei staan we zij aan zij om te herdenken. Staan we stil bij het verleden en beseffen we dat we alle gruwelijkheden van de oorlog niet opnieuw willen meemaken. Maar ‘leven met oorlog’ gaat niet aan ons voorbij en is zelfs heel dichtbij, zoals wij ervaren door de honderden Oekraïners die in ons midden wonen, juist vanwege oorlog aan de grens van Europa.
De gruwelijkheden, verschrikkingen van de hedendaagse oorlog in Oekraïne zien we dagelijks. Misschien voelt het zelfs al wel een beetje of het erbij hoort. Maar gewoon is het nooit, gewoon mag het nooit worden.
Gewelddadige strijd en oorlog is van alle tijden en lijkt de mens eigen. Sommigen worden daardoor stil en moedeloos. Maar mij motiveert het juist om er des te meer over te spreken en aandacht te vestigen op het vermogen van de mens om strijd en onenigheid niet gewelddadig te laten verlopen.
In vrede leven en geweld beteugelen is een krachtig vermogen dat wij in ons hebben, maar omstandigheden maken het soms flinterdun en maken ons gevoelig voor de verlokking van het gewelddadige alternatief. Daarom moeten we de historie die daarvan getuigd levend houden en is het belangrijk dat we ieder jaar herdenken dat vele burgers en militairen het leven hebben verloren in het streven naar verkrijging of behoud van vrede en vrijheid.
Geschiedenis blijven vertellen is belangrijk, want gewelddadige historische gebeurtenissen kunnen generaties lang impact hebben:
- Het heeft bijvoorbeeld invloed op het karakter en de opvoeding als iemand is opgegroeid met ouders die de holocaust hebben overleefd.
- Opgroeien bij ouders die zich klein houden omdat de grootouders “fout” waren, laat ook sporen na bij de kinderen.
- Trots zijn op opa omdat hij in het verzet zat en tegelijk het verdriet voelen omdat zijn broer het moest bekopen met de dood, laat een kind niet onberoerd.
Allemaal voorbeelden zoals te zien in de indrukwekkende documentaireserie “Sporen van oorlog”. Het sijpelt door naar latere generaties. Stilstaan bij het verleden helpt om dat te beseffen. Om begrip te hebben voor de ander. Geschiedenis heeft altijd invloed op de toekomst.
Daarom zijn we hier bijeen en wil ik stilstaan bij de april-mei-staking van 1943. Tachtig jaar geleden kreeg Nederland -en in het bijzonder Twente- te maken met een historische gebeurtenis van grote omvang. Eén met een enorme impact. Ook voor de inwoners van Borne.
Op 29 april 1943 werden alle 300.000 Nederlandse militairen die hadden gevochten in 1940 opgeroepen voor de Arbeitseinsatz. Door de grote Duitse verliezen tijdens de slag om Stalingrad waren extra mankrachten nodig om de Duitse oorlogsindustrie draaiende te houden.
Nadat de telex van de opperbevelhebber van de Wehrmacht binnenkwam legden de 3.000 arbeiders van Machinefabriek Stork in Hengelo vrijwel meteen het werk neer. Dankzij de inzet van Femy Efftink, telefoniste bij Stork, kreeg de staking in bijna het hele land gehoor.
Binnen enkele uren trotseerden meer dan 500. 000 mensen in Nederland de onderdrukking van de Duitsers. Het werd het grootste volksverzet in de oorlog in Europa. In de 3-delige documentaire “Staken op leven en dood” wordt dit treffend in beeld gebracht en laat Erik Dijkstra de mens die geraakt wordt door deze gebeurtenissen in al zijn of haar gevoelens naar voren komen.
Wellicht kent u verhalen van familieleden of dierbaren die hier in Borne het werk neerlegden bij de fabrieken van Spanjaard, bij Jonge Poerink, bij de melkfabriek, bij de gemeente en bij de gemeentebedrijven?
De Duitse bezettingsmacht reageerde met harde hand en terreur, ook in Borne. In de nacht van 1 op 2 mei werden acht mensen van hun bed gelicht en op transport gezet naar concentratiekamp Vught. Via BorneBoeit konden we het indrukwekkende verhaal lezen van de heer Brink over het gevangenschap in dit “oord van verschrikkingen”.
En hoewel op maandag 3 mei het werk was hervat werden op bevel van Oberleutnant Wüscher willekeurig mensen opgepakt onder wie Johannes Hendrikus Jansen, slager in Almelo. Hij en Marinus Gerardus Neurdenburg en Cornelis Brasser, beide bedrijfsleider bij Spanjaard, werden in de nacht van 3 op 4 mei gefusilleerd, zeg maar vermoord, nabij de Welemansbrug in Borne.
Zojuist was ik samen met een aantal van u bij het gedenkteken bij de Welemansbrug. Een monument dat is opgericht ter nagedachtenis aan deze mannen.
Vandaag is het precies 80 jaar later en brengen we een eerbetoon aan deze mannen én aan alle verzetsstrijders en veteranen die zich hebben ingezet in dienst van de vrede, in dienst van herstel van vrijheid en verbondenheid.
De april-mei-stakingen werden groot doordat de arbeidseinsatz-maatregelen van de Duitse bezetter raakten aan het rechtvaardigheidsgevoel en de solidariteit. Het zijn deze waardevolle karaktereigenschappen die ons helpen om in verbinding te blijven met elkaar. Het noaberschap, zoals we dat hier noemen, en waar we trots op zijn, is belangrijk om onze vrijheid te behouden.
In deze tijd zijn er bewegingen in de samenleving die mensen onzeker maken, uit elkaar drijven en zelfs tegen elkaar opzetten. Samen kunnen we zorgen dat de verdeeldheid niet aan terrein wint, maar dat wij solidair blijven aan elkaar. Zoals onze voorouders deden tijdens de april-mei-stakingen in 1943. Zij riskeerden hun leven in hun drang naar vrijheid. Laten we dat grote goed blijven verdedigen.
En laten we die vrijheid delen. Ook met de mensen die hier naar toe komen, omdat zij wél met oorlog moeten leven. En ook zij hebben te maken met terreur, zoals vorig jaar in Boetsja, de voorstad van Kyiv, waar een bloedbad werd aangericht onder de burgerbevolking.
Daarom dames en heren vraagt het beteugelen van gewelddadigheden en oorlogen dagelijks om inzet van ons allemaal. Het vraagt van ons om te blijven nadenken wat wij kunnen doen voor de vrede en vrijheid, hier en wereldwijd.
Op deze vooravond van Bevrijdingsdag, de dag waarop we onze vrijheid groots kunnen vieren, herdenken we de burgers en militairen, die in het Koninkrijk der Nederlanden, of waar ook ter wereld, zijn omgekomen sinds het uitbreken van de tweede wereldoorlog, in oorlogssituaties en bij vredesmissies.
Laten we vooral blijven beseffen en blijven uitspreken wat de zwaarbevochten vrede en vrijheid waard is. Want oorlog is nooit ver weg!